Đáng lưu ý có đoạn dưới đây, tả cụ Phan khá oai hùng, bốc lửa.
Khoảng 1949, Hội Văn nghệ Việt Nam
"Và quắc thước, nghiêm nghị, nhiệt thành, tôn trọng kỷ luật, đấy là cụ Phan Khôi. Cái ba lô nằm nghiêng trên lưng, áo tuýt xe lụa cũ, chiếc gậy bịt đồng thẳng như tấm lòng và lời nói của cụ..."
Và đây, hình ảnh Phan Khôi ở giây phút long trọng nhất của buổi lễ xuất phát:
"Khi cụ bước lên bục, một cán bộ quân sự sợ cụ yếu, đỡ cụ. Cụ đẩy tay anh ra. Trong thâm tâm, cụ không muốn tuổi già được biệt đãi. Mắt cụ hơi ngơ ngác, nhưng trên khuôn mặt nghiêm khắc, hình như thoáng một nét cười.
- Tôi là một đoàn viên trong đoàn văn nghệ sĩ đi chiến dịch thế mà tôi được nói, là vì tôi nhiều tuổi. Già mà đi thì cũng lạ một chút.
Tôi chỉ xin giải thích thế này. Chuyến này tôi đi với ai? Tôi đi với đội viên. Chắc các đội viên sẽ lo ngại, cho là cái anh già này đi sẽ làm họ vướng víu. Vậy xin bộ chỉ huy nói với đội viên rằng tôi đi được, một ngày tôi đi được ba bốn chục cây số. Và tôi xin hứa rằng -- cụ dằn từng tiếng - trong khi đi, tôi sẽ không dám phiền bộ chỉ huy, không phiền một ông vệ quốc đoàn nào đưa tôi về.
Mục đích của tôi đi chiến dịch là thế nào? Là nhìn sự thật mà viết (...) Còn như nhiệm vụ là một, kỷ luật sắt là hai, tôi chưa biết có chịu được không.
Lời cụ đến đây, như từng nhát búa, mắt cụ long lanh:
- Nhưng tôi muốn chịu.
Cụ vác gậy về chỗ, chống gậy nhìn lên. Tiếng hoan hô như nước dâng. Trăm con mắt châu tuần vào cụ. Nhạc binh tấu bản nhạc Lên đường lập chiến công"
Còn đây là những lời Chế Lan Viên kể về Phan Khôi. Trong một số Tin Văn nghệ , khi tường thuật hội nghị Ban chấp hành Hội Văn nghệ mở rộng họp trong các ngày 18 đến 20-3-1951 để chào mừng Đảng lao động Việt Nam ra mắt, Chế Lan Viên chép ra đầy đủ lời phát biểu của Phan Khôi, kèm theo nhận xét "Bác Phan đã nói những lời chân thành nhất". Rồi Chế Lan Viên viết tiếp:
"Tôi không được dự các buổi bác Phan lên đường đi chiến dịch năm nào, nhưng xem tả trong báo thì đó là một hình ảnh đẹp. Tôi tưởng hình ảnh bác Phan hôm nay ở giữa hội trường, râu dài, tóc trắng, nói lên những lời rung động cả tâm can hội nghị, tôi tưởng hình ảnh ấy còn đẹp hơn (...) Bác Phan ơi, bác đã già nhưng dường bác còn dài lắm, cây gậy của bác còn phải khoẻ mới chống nổi bác đấy, chứ chẳng chơi đâu."
Cuối đoạn trích trên là lời bình của Chế Lan Viên, không biết là sự thật thêm phần tâng bốc hay là mang tính tiên tri "cây gậy của bác còn phải khỏe mới chống nổi bác đấy, chứ chẳng chơi đâu" nếu dõi theo số phận của cụ Phan đến thời Nhân văn - Giai phẩm.
Vì, cũng hai con người đó (Chế Lan Viên và Phan Khôi) trong cơn xoay vần của tạo hóa thời sau Nhân văn - Giai phẩm đã thành ra thế này, đoạn trích dưới đây từ bài "TƯỞNG NIỆM VỀ PHAN KHÔI" của họa sĩ Trần Duy đã cho thấy cụ Phan đã khổ sở như thế nào còn Chế Lan Viên đã biến hóa ra sao. Họa sĩ Trần Duy chính là người làm Thư ký tòa soạn cho báo Nhân văn một thời, tuy khôn gọi tên đích danh Chế Lan Viên, nhưng đọc qua đoạn này thì ai cũng biết nhân vật này là ai.
...
Cũng từ dạo ấy tôi thấy sức khỏe của ông Phan Khôi sa sút. Có lúc thấy ông đi không vững. Có lúc thấy ông khó thở. Ông nói với tôi ông bị sốt thường xuyên, xin được đi khám bệnh nhưng không ai ký giấy giới thiệu.
Một buổi chiều tôi (Trần Duy) đến 51 Trần Hưng Đạo (trụ sở của Hội liên hiệp văn học nghệ thuật và nhiều tổ chức hội về văn hóa, văn nghệ, nơi Phan Khôi một thời sống tại đây) thì gặp cảnh một quan chức có quyền lực quát đuổi vợ chồng ông ra khỏi số nhà 51 Trần Hưng Đạo:
Người này quát lên:
- Tống cổ thằng già khốn nạn này ra khỏi đây.
Vợ ông - bà Huệ ôm chăn màn, sách vở, ông Phan Khôi lảo đảo theo sau. Ra cổng gặp tôi, ông chào và nôi:
- Thôi, anh về đi... Buồn không cần thiết!
Đến buồn mà cũng không cần thiết, kể cả khi hắt bát nước đi vẫn biết là không hớt lại được.
Hôm sau tôi gặp lại vị quan chức hôm qua, nguyên là bạn học cùng tôi thời tiểu học ở Quy Nhơn, Bình Định, tôi hỏi:
. Ăn ở đối xử với nhau như vậy có quá lắm không? Nhất là tầm tuổi ông Phan cũng ngang hàng cha chú chúng mình?
Ông bạn tôi cười nói:
- Cậu có biết chuyện lên đồng không? Người lên đồng nói những điều không do họ chịu trách nhiệm, họ nói những điều đến từ thế giới khác.
Và cũng nhân câu nói ấy, tôi nhớ có một nhà viết kịch (?) nói với tôi (Trần Duy) giai thoại về ông này. Nhà ông này có một cái tủ lạnh, lúc vắng ông có người mở tủ lạnh ra thì thấy trong tủ toàn là lưỡi. Có thể vì thế mà ông ta nói được bằng nhiều thứ lưỡi.
...
TRẦN DUY - Tưởng niệm về PHAN KHÔI
Còn dưới đây là bài của Vương Trí Nhàn.
09-01-2013
Phan Khôi, những năm kháng chiến chống Pháp
Phan Khôi đã đỗ tú tài năm 1905, khi mới 18 tuổi. Nhưng ngay sau đó, con người có thể coi như một đại diện của lớp nhà nho cuối cùng này lại mạnh bước chuyển theo trào lưu mới, học quốc ngữ, học tiếng Pháp, nghiên cứu văn chương theo tinh thần khoa học.
Nhưng trong bài này, chúng tôi không trở lại thời tiền chiến, mà chỉ xin nói qua về các hoạt động cuả ông trong thời gian tiếp theo, là từ 1948 đến 1954.
Do những xô đẩy của hoàn cảnh nên mặc dù quê ở Quảng Nam, Đà Nẵng, nhưng khi kháng chiến chống Pháp bắt đầu, nhà nho đất Quảng này lại có mặt ở Việt Bắc.
Bấy giờ tác giả Tình già (bài thơ đã đi vào lịch sử), đồng thời là ngòi bút tả xung hữu đột trong các cuộc tranh luận trên Phụ nữ tân văn, Sông Hương... tuổi đã cao, nên không thể thường xuyên có mặt trong các hoạt động báo chí, mà đi vào nghiên cứu.
Tháng 7/1948 tại hội nghị văn hoá toàn quốc lần thứ hai họp ở Đào Dã, Việt Bắc, ông được cử vào tiểu ban ngôn ngữ văn tư, mà trưởng ban là Nguyễn Lân, và trong ban còn có các thành viên như Nguyễn Xiển, Đoàn Phú Tứ... Tại hội nghị này, Phan Khôi đã đọc một bài thuyết trình dài mang tên Một phương pháp dạy văn pháp tiếng ta (văn pháp, ngày nay thường gọi là ngữ pháp)
Nhưng gần như suốt thời kỳ kháng Pháp, môi trường hoạt động của Phan Khôi là giới văn học nghệ thuật, sinh hoạt trong cùng một bộ phận cơ quan với Ngô Tất Tố, Đoàn Phú Tứ v.v... Giở lại tạp chí Văn nghệ hội còn in bằng giấy dó ở Việt Bắc, người ta có thể thấy một số bài viết ký tên Phan Khôi như sau:
- Bài Thơ tặng một Vệ quốc quân (V.N. s.7, tháng 12/1948)
- Bản dịch Chúc phước (nguyên tác của Lỗ Tấn) in ở V.N. số xuân 1949
- Bài giới thiệu sách Thời gian tiến lên - V.N, số 4/1950
- Bài giới thiệu thơ Trung Hoa hiện đại, V.N. số 6/1950
Nhưng bên cạnh các bài viết, đáng kể hơn là việc tại Hội Văn nghệ, Phan Khôi được xem như một văn sĩ đầu đàn, có mặt trong nhiều hoạt động quan trọng của Hội. Lấy một ví dụ:
Khoảng 1949, Hội Văn nghệ Việt Nam
"Và quắc thước, nghiêm nghị, nhiệt thành, tôn trọng kỷ luật, đấy là cụ Phan Khôi. Cái ba lô nằm nghiêng trên lưng, áo tuýt xe lụa cũ, chiếc gậy bịt đồng thẳng như tấm lòng và lời nói của cụ..."
Và đây, hình ảnh Phan Khôi ở giây phút long trọng nhất của buổi lễ xuất phát:
"Khi cụ bước lên bục, một cán bộ quân sự sợ cụ yếu, đỡ cụ. Cụ đẩy tay anh ra. Trong thâm tâm, cụ không muốn tuổi già được biệt đãi. Mắt cụ hơi ngơ ngác, nhưng trên khuôn mặt nghiêm khắc, hình như thoáng một nét cười.
- Tôi là một đoàn viên trong đoàn văn nghệ sĩ đi chiến dịch thế mà tôi được nói, là vì tôi nhiều tuổi. Già mà đi thì cũng lạ một chút.
Tôi chỉ xin giải thích thế này. Chuyến này tôi đi với ai? Tôi đi với đội viên. Chắc các đội viên sẽ lo ngại, cho là cái anh già này đi sẽ làm họ vướng víu. Vậy xin bộ chỉ huy nói với đội viên rằng tôi đi được, một ngày tôi đi được ba bốn chục cây số. Và tôi xin hứa rằng -- cụ dằn từng tiếng - trong khi đi, tôi sẽ không dám phiền bộ chỉ huy, không phiền một ông vệ quốc đoàn nào đưa tôi về.
Mục đích của tôi đi chiến dịch là thế nào? Là nhìn sự thật mà viết (...) Còn như nhiệm vụ là một, kỷ luật sắt là hai, tôi chưa biết có chịu được không.
Lời cụ đến đây, như từng nhát búa, mắt cụ long lanh:
- Nhưng tôi muốn chịu.
Cụ vác gậy về chỗ, chống gậy nhìn lên. Tiếng hoan hô như nước dâng. Trăm con mắt châu tuần vào cụ. Nhạc binh tấu bản nhạc Lên đường lập chiến công"
Còn đây là những lời Chế Lan Viên kể về Phan Khôi. Trong một số Tin Văn nghệ , khi tường thuật hội nghị Ban chấp hành Hội Văn nghệ mở rộng họp trong các ngày 18 đến 20-3-1951 để chào mừng Đảng lao động Việt Nam ra mắt, Chế Lan Viên chép ra đầy đủ lời phát biểu của Phan Khôi, kèm theo nhận xét "Bác Phan đã nói những lời chân thành nhất". Rồi Chế Lan Viên viết tiếp:
"Tôi không được dự các buổi bác Phan lên đường đi chiến dịch năm nào, nhưng xem tả trong báo thì đó là một hình ảnh đẹp. Tôi tưởng hình ảnh bác Phan hôm nay ở giữa hội trường, râu dài, tóc trắng, nói lên những lời rung động cả tâm can hội nghị, tôi tưởng hình ảnh ấy còn đẹp hơn (...) Bác Phan ơi, bác đã già nhưng dường bác còn dài lắm, cây gậy của bác còn phải khoẻ mới chống nổi bác đấy, chứ chẳng chơi đâu."
Một bằng chứng nữa, cho thấy Phan Khôi đã có một vai trò nào đó trong kháng chiến chống Pháp là sự việc sau đây. Trong thời gian chuyển quân tập kết (theo tinh thần hiệp nghị Genève), ông được cử vào phái đoàn Chính phủ đi thăm Liên khu X, nói chuyện với đồng bào về thắng lợi tại hai cuộc mít tinh lớn ở Quảng Ngãi và Bình Định. Qua năm 1955, ông cùng gia đình đoàn tụ tại Hà Nội. Lúc này, ông đã bước sang tuổi 68.
Phan Khôi trong ký ức của Nguyễn Đình Nghi
Hồi kháng chiến ông được trọng vọng lắm. Nhà học giả mà. Đọc nhiều. Phan Khôi không bao giờ thèm cóp ở người khác, lý do vì ông ta cảm thấy đã viết là phải viết cho độc đáo.
Nhưng mà nghe kể thì thì Phan Khôi cũng ăn chơi lắm. Ăn chơi độc đáo như làm nghiên cứu độc đáo ấy.
(Phan Khôi cũng chê Ngô Tất Tố là không sạch nghĩa lý thánh hiền, học chưa đến nơi đến chốn).
Phan Khôi dạy tôi từng chữ Hán một. Nhân đọc quyển sách có cái tên Như Tây hành trìnhnhật ký, tôi hỏi ông như là gì, ông nói ngay như ở đây là đi.
Bản thân ông học chữ Tây theo kiểu đó. Nghĩa là cứ lấy tự vị ra mà học. Thành thử kiến thức của ông -- cộng giữa sách Tây và sách Tàu, giữa tự học và quan sát thể nghiệm -- thành một tổng thể lạ lắm.
Hai bác cháu đang đi ở đường, thấy một người phụ nữ rửa chân.
- Nghi trông kìa. Sau có lấy vợ, chớ nên lấy loại người có bắp chân như thế kia, khó có con.
- Sao bác biết?
- Sách Tàu họ viết thế.
Ông tin cả vào những sự thật lẩn mẩn, ví như đá có thể nở, đá chôn xuống đất, đỡ cho các cột nhà, sau lấy lên, thấy nó nở ra.
Lần này thì tôi không chịu. Tôi bảo, trừ việc đá ngâm nước không kể, chứ đá làm sao nở được. Căn bản là bác có đo đâu, đo khi chôn nó xuống, đo khi đào lên, mà phải đo thật chính xác cơ. Người ta hay bị cảm giác đánh lừa lắm.
Đến lượt Phan Khôi ngạc nhiên:
- Cháu học cái này ở đâu?
- Ngay trong những cuốn sách ở lớp sơ đẳng tiểu học đã có những mẩu chuyện dạy người ta phải thận trọng quan sát thực tế.
Và tôi dẫn ra vài mẩu tôi còn nhớ.
Hình như Phan Khôi ngán luôn, ông không bao giờ được học như thế.
Phan Khôi thường tự hào, ông làm báo đã thành tinh, bảo viết mấy cột cũng được. Ví dụ bây giờ báo thiếu bài, cần một bài ba cột. Thế là ông viết không thừa một chữ. Đến khi họ lại đến nhăn nhó, hoá ra họ chỉ cần có hai cột thôi, ông không nói gì, lại ngồi cắt tỉa, còn đúng có hai.
Nhưng khi phải làm chủ báo, thì ông lại đủ mánh khoé, để báo có bài và câu thêm được người đọc.
Ví như năm ấy, có lần trên mục nhắn tin, thấy năm lần bảy lượt mời ông Nguyễn Xuân Huy đến toà soạn chữa một câu thơ. Rồi đến cái quảng cáo, sắp tới bạn đọc sẽ được đọc bài thơ chẳng kém gì Trường can hành của thánh thơ Lý Bạch. Đến số sau, bài thơ mới được in ra.
- Bài thơ hay đến thế hay sao?
- Làm gì có. Nhưng phải làm thế cho bạn đọc người ta chú ý. Cũng chẳng vì thế mà mất uy tín, vì các đồng nghiệp già dặn trong nghề đều biết thừa đầy là cái mẹo làm báo của bác, chứ làm gì bác không biết bài thơ xoàng đến mức nào.
- Phục nhất thằng Pháp, cái lần mình dịch cho nó quyển Kinh Thánh, và in ra, nó liền mở một cuộc thi-- thi xem trong bản in Kinh Thánh này còn bao nhiêu lỗi mo-rát.
Làm thế, vừa để người ta đọc Kinh Thánh, vừa bán được sách, mà tiền bỏ ra cho người được giải sẽ chẳng thấm gì với tiền quảng cáo cả.
Tôi đồng ý với anh là Phan Khôi khác, Lỗ Tấn khác. Phan Khôi thông minh sắc sảo, nhưng cái phần yêu nước thương dân, lo đời lo người, thì ông không có dịp biểu lộ ra như Lỗ Tấn.
Tôi nhớ một lần tản cư đến làng X. một người nông dân tỏ ý ái ngại mấy cụ già Phan Khôi, Ngô Tất Tố… quá vất vả.
- Thời buổi loạn lạc nên các cụ mới phải lặn lội mưa gió thế này.
Phan Khôi chữa lại ngay:
- Sao lại bảo là thời loạn? Giờ là thời thịnh trị chứ. Có thịnh trị thì toàn dân mới theo cụ Hồ đánh Pháp.
Thực ra, đây là trích đoạn trong một vở kịch, ông ấy đọc được và nhập vai lại. Nghe kể, ai cũng khen là sâu sắc.
Ông Nguyễn Huy Tưởng có bài thuật chuyện đi mặt trận, Phan Khôi nổi lên như một tấm gương, cũng là đúng đấy.
Nhiều lần khác Phan Khôi cũng phát biểu cảm động lắm. Nhưng thú vị là ở chỗ, có lần nghe những phát biểu loại này, khi về phòng, nghe tôi khen, ông chỉ tự nhận:
- Đã nhận com măng, cũng phải làm cho đến nơi đến chốn.
Tôi mang chuyện này kể lại cho bố tôi, thì ông (Thế Lữ) bình luận:
- Cái tật của người trí thức vẫn thế - làm xong - làm một việc tốt- xong lại cứ hơi xấu hổ, và phải bảo rằng nó không ra sao.
Tôi là người học theo trường dòng, từ nhỏ, tôi sống với đạo Thiên Chúa, nên bảo tôi trình bày về đạo này rạch ròi, tôi không trình bày nổi, nhưng ai nói sai tôi biết ngay. Ông Phan Khôi đối với đạo cũng như thế -- chữ đạo theo nghĩa rộng nghĩa là giáo lý thánh hiền.
Ông kể, cái hồi phê bình Nho giáo của Trần Trọng Kim, ông tức lắm, vì nhiều chỗ hiểu bậy quá, không đúng.
- Thế sao cháu nhớ là bác còn ưu ái lắm cơ mà.
- Thì dẫu sao đây cũng là lần đầu tiên, có người nói kỹ về đạo Nho như vậy.
Tại hội nghị văn hoá toàn quốc 1948, Phan Khôi lên đọc báo cáo về dạy văn pháp (ngữ pháp). Quay trở về chỗ ngồi, nghe Nguyễn Lân bảo "Thì ở trường trung học, chúng tôi vẫn dạy học trò vậy".
Với lối nhận vơ kiểu ấy giá ngày xưa thì Phan Khôi sẽ cho một trận. Lần này Phan Khôi im, không nói gì cả. Tức là ông đã thay đổi lắm.
Tôi (VTN) hỏi Nguyễn Đình Nghi:
-- Trên báo Văn Nghệ 1956, có bài Yến Lan viế về vụ giải thưởng 1954-55, trong đó nói rằng ông Phan Khôi cũng lèo lá, ông là thành viên Ban giám khảo giải mà lại không đọc quyển nọ quyển kia, thế thì còn ra sao. Hình như trong việc này, Phan Khôi cũng hơi lươn lẹo chăng?
Nguyễn Đình Nghi:
-- Không, Phan Khôi không thế đâu. Nói chung là hồi đấu tranh chống Nhân văn, người ta ăn không nói có nhiều lắm. Hoặc là qua biên tập bài viết bị bóp méo mà người ta đành chịu. Bản thân Bửu Tiến có lần viết Phan Khôi đi theo cách mạng cơm trắng có, cơm đen có. Tôi ở với Phan Khôi làm gì có chuyện ấy!
Hoặc như Đào Vũ kể rằng Phan Khôi trong kháng chiến, ở nhà đồng bào đái ra cả nhà họ. Thực ra câu chuyện như thế này.
Lần ấy Phan Khôi ốm, ốm đến mức đêm dạy buồn đái quá, mà không xuống thang được, phải đái ngay vào cái cột nhà sàn, để nó chảy xuống tầng dưới.
Nhưng lão chủ này người Thổ mà quá khôn ngoan. Thấy Phan Khôi ở nhà mình không mang lại lợi lộc gì, lão đã nhiều phen khó chịu. Nhân chuyện ấy của Phan Khôi, lão làm ầm lên, để mọi người biết, ra cái điều mình đã khổ sở thế nào khi cho cán bộ ở nhờ, mặc dù Phan Khôi đã xin lỗi cẩn thận.
Nguyễn Đình Nghi kể tiếp:
Đọc văn, anh không thể tưởng tượng được rằng Phan Khôi là một người đa tình.
Hồi ông bị giam trong một công đường (chứ không phải trong khám), ông còn tán được cô vợ lẽ tay tỉnh trưởng cơ mà. Lạ nhất là sau đó, ông bị một tốp thanh niên đuổi đánh, phải chạy trốn. Thì ra bọn họ tán mãi không được cái cô vợ lẽ ấy (!)nên họ tức.
… Như tôi đã nói ở trên, lúc trẻ, ông chơi kinh khủng. Tức là ông vẫn thuộc dòng nhà nho tài tử. Bảo ông là học giả không hẳn đúng. Trong ông có một lãng tử.
Còn nhớ, lúc tôi được gọi sang Trung quốc học, Phan Khôi tận tình khuyến khích tôi đi bằng được.
Lúc tôi viết cho ông một lá thư bằng chữ Hán, ông cảm động lắm, viết ngay thư trả lời mà đầu tiên là Thân ái đích Nguyễn Đình Nghi điệt tử viết bằng chữ Hán.
Rồi ở đoạn dưới - viết bằng quốc ngữ - ông bảo rằng nhận được thư tôi, ông đã viết ngay dòng chữ Hán đó, nhưng nghĩ mãi không biết viết tiếp bằng chữ Hán ra sao, mới phải dùng chữ quốc ngữ.
Trích hồi ức về Nguyễn Đình Nghi
http://vuongtrinhan.blogspot.com/2010/08/nguyen-inh-nghi1.html
No comments:
Post a Comment