Đáng lưu ý có đoạn dưới đây, tả cụ Phan khá oai hùng, bốc lửa.
Khoảng 1949, Hội Văn nghệ Việt Nam có phát động phong trào văn nghệ sĩ đầu quân, văn nghệ sĩ đi mặt trận và hoạt động này được phản ánh khá rõ nét trong bài báo của Thao Trường, bút danh của Nguyễn Huy Tưởng in trong số kép, ra các tháng 11-12/1949. Sau khi điểm qua hàng loạt nhân vật nổi tiếng "Nguyễn Đỗ Cung chìa thước vẽ cho anh em hoạ sĩ" "Đoàn Phú Tứ chân đất đi tìm hàng đóng dép" "Văn Cao trước hết muốn là một người cán bộ"... bài viết để một đoạn dài đặc tả Phan Khôi:
"Và quắc thước, nghiêm nghị, nhiệt thành, tôn trọng kỷ luật, đấy là cụ Phan Khôi. Cái ba lô nằm nghiêng trên lưng, áo tuýt xe lụa cũ, chiếc gậy bịt đồng thẳng như tấm lòng và lời nói của cụ..."
Và đây, hình ảnh Phan Khôi ở giây phút long trọng nhất của buổi lễ xuất phát:
"Khi cụ bước lên bục, một cán bộ quân sự sợ cụ yếu, đỡ cụ. Cụ đẩy tay anh ra. Trong thâm tâm, cụ không muốn tuổi già được biệt đãi. Mắt cụ hơi ngơ ngác, nhưng trên khuôn mặt nghiêm khắc, hình như thoáng một nét cười.
- Tôi là một đoàn viên trong đoàn văn nghệ sĩ đi chiến dịch thế mà tôi được nói, là vì tôi nhiều tuổi. Già mà đi thì cũng lạ một chút.
Tôi chỉ xin giải thích thế này. Chuyến này tôi đi với ai? Tôi đi với đội viên. Chắc các đội viên sẽ lo ngại, cho là cái anh già này đi sẽ làm họ vướng víu. Vậy xin bộ chỉ huy nói với đội viên rằng tôi đi được, một ngày tôi đi được ba bốn chục cây số. Và tôi xin hứa rằng -- cụ dằn từng tiếng - trong khi đi, tôi sẽ không dám phiền bộ chỉ huy, không phiền một ông vệ quốc đoàn nào đưa tôi về.
Mục đích của tôi đi chiến dịch là thế nào? Là nhìn sự thật mà viết (...) Còn như nhiệm vụ là một, kỷ luật sắt là hai, tôi chưa biết có chịu được không.
Lời cụ đến đây, như từng nhát búa, mắt cụ long lanh:
- Nhưng tôi muốn chịu.
Cụ vác gậy về chỗ, chống gậy nhìn lên. Tiếng hoan hô như nước dâng. Trăm con mắt châu tuần vào cụ. Nhạc binh tấu bản nhạc Lên đường lập chiến công"
Còn đây là những lời Chế Lan Viên kể về Phan Khôi. Trong một số Tin Văn nghệ , khi tường thuật hội nghị Ban chấp hành Hội Văn nghệ mở rộng họp trong các ngày 18 đến 20-3-1951 để chào mừng Đảng lao động Việt Nam ra mắt, Chế Lan Viên chép ra đầy đủ lời phát biểu của Phan Khôi, kèm theo nhận xét "Bác Phan đã nói những lời chân thành nhất". Rồi Chế Lan Viên viết tiếp:
"Tôi không được dự các buổi bác Phan lên đường đi chiến dịch năm nào, nhưng xem tả trong báo thì đó là một hình ảnh đẹp. Tôi tưởng hình ảnh bác Phan hôm nay ở giữa hội trường, râu dài, tóc trắng, nói lên những lời rung động cả tâm can hội nghị, tôi tưởng hình ảnh ấy còn đẹp hơn (...) Bác Phan ơi, bác đã già nhưng dường bác còn dài lắm, cây gậy của bác còn phải khoẻ mới chống nổi bác đấy, chứ chẳng chơi đâu."
Cuối đoạn trích trên là lời bình của Chế Lan Viên, không biết là sự thật thêm phần tâng bốc hay là mang tính tiên tri "cây gậy của bác còn phải khỏe mới chống nổi bác đấy, chứ chẳng chơi đâu" nếu dõi theo số phận của cụ Phan đến thời Nhân văn - Giai phẩm.
Vì, cũng hai con người đó (Chế Lan Viên và Phan Khôi) trong cơn xoay vần của tạo hóa thời sau Nhân văn - Giai phẩm đã thành ra thế này, đoạn trích dưới đây từ bài "TƯỞNG NIỆM VỀ PHAN KHÔI" của họa sĩ Trần Duy đã cho thấy cụ Phan đã khổ sở như thế nào còn Chế Lan Viên đã biến hóa ra sao. Họa sĩ Trần Duy chính là người làm Thư ký tòa soạn cho báo Nhân văn một thời, tuy khôn gọi tên đích danh Chế Lan Viên, nhưng đọc qua đoạn này thì ai cũng biết nhân vật này là ai.
...
Cũng từ dạo ấy tôi thấy sức khỏe của ông Phan Khôi sa sút. Có lúc thấy ông đi không vững. Có lúc thấy ông khó thở. Ông nói với tôi ông bị sốt thường xuyên, xin được đi khám bệnh nhưng không ai ký giấy giới thiệu.
Một buổi chiều tôi (Trần Duy) đến 51 Trần Hưng Đạo (trụ sở của Hội liên hiệp văn học nghệ thuật và nhiều tổ chức hội về văn hóa, văn nghệ, nơi Phan Khôi một thời sống tại đây) thì gặp cảnh một quan chức có quyền lực quát đuổi vợ chồng ông ra khỏi số nhà 51 Trần Hưng Đạo:
Người này quát lên:
- Tống cổ thằng già khốn nạn này ra khỏi đây.
Vợ ông - bà Huệ ôm chăn màn, sách vở, ông Phan Khôi lảo đảo theo sau. Ra cổng gặp tôi, ông chào và nôi:
- Thôi, anh về đi... Buồn không cần thiết!
Đến buồn mà cũng không cần thiết, kể cả khi hắt bát nước đi vẫn biết là không hớt lại được.
Hôm sau tôi gặp lại vị quan chức hôm qua, nguyên là bạn học cùng tôi thời tiểu học ở Quy Nhơn, Bình Định, tôi hỏi:
. Ăn ở đối xử với nhau như vậy có quá lắm không? Nhất là tầm tuổi ông Phan cũng ngang hàng cha chú chúng mình?
Ông bạn tôi cười nói:
- Cậu có biết chuyện lên đồng không? Người lên đồng nói những điều không do họ chịu trách nhiệm, họ nói những điều đến từ thế giới khác.
Và cũng nhân câu nói ấy, tôi nhớ có một nhà viết kịch (?) nói với tôi (Trần Duy) giai thoại về ông này. Nhà ông này có một cái tủ lạnh, lúc vắng ông có người mở tủ lạnh ra thì thấy trong tủ toàn là lưỡi. Có thể vì thế mà ông ta nói được bằng nhiều thứ lưỡi.
...
TRẦN DUY - Tưởng niệm về PHAN KHÔI
Còn dưới đây là bài của Vương Trí Nhàn.